30 września 2024 roku minęła 120. rocznica otwarcia Teatru Miejskiego w Toruniu, obecnie znanego jako Teatr im. Wilama Horzycy. Historia tego teatru odgrywa istotną rolę zarówno w kontekście rozwoju miasta, jak i kształtowania polskiego życia teatralnego w Toruniu.
Historia teatru w kontekście politycznym i artystycznym
Po wybudowaniu Teatru Miejskiego w 1904 roku, przez pierwsze 16 lat jego działalności nie wystawiano tam polskich sztuk. W okresie zaborów, gdy Toruń znajdował się pod panowaniem pruskim, teatr ten był narzędziem propagandy niemieckiej, służącym promowaniu niemieckiej kultury, co oznaczało całkowite wykluczenie polskiego repertuaru. Dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1920 roku Polacy przejęli teatr i zaczęli budować własną scenę teatralną. Proces ten wiązał się z licznymi trudnościami organizacyjnymi oraz politycznymi.
Secesyjne zdobienia i ich historia Teatru Horzycy w Toruniu
Ważnym elementem historii Teatru Miejskiego są również jego walory architektoniczne, a zwłaszcza zdobienia secesyjne, które w pierwszych latach budziły duże emocje. Fasada teatru była zdobiona rzeźbami przedstawiającymi muzyk, które zostały wykonane przez znanego berlińskiego rzeźbiarza Ernsta Hertera. Herter był cenionym artystą, który tworzył rzeźby na zlecenie m.in. cesarza Wilhelma II. Pomimo jego renomy rzeźby muzyk nie spotkały się z entuzjazmem władz miasta Torunia, które uznały, że nie odpowiadają one w pełni wcześniejszym szkicom. Mimo że niemiecka Komisja Artystyczna uznała te figury za doskonałe, władze miejskie miały zastrzeżenia, zwłaszcza do materiałów, z jakich wykonano rzeźby. W prasie niemieckiej pojawiły się nawet humorystyczne komentarze, które nawiązywały do kontrowersji wokół tych postaci. Ostatecznie dokonano pewnych napraw, a rzeźby otrzymały dziesięcioletnią gwarancję.
Jednak w okresie II wojny światowej doszło do kolejnej ingerencji w fasadę teatru. Z gmachu zdjęto cesarskie orły, co symbolizowało koniec niemieckiej dominacji. Ten akt miał również wymiar polityczny, symbolizując wymazanie śladów zaborczych rządów.
Odkrycia badawcze
W ostatnim czasie dokonano odkryć, które rzucają nowe światło na historię teatru w Toruniu. Dotarcie do nieznanych wcześniej dokumentów, odnalezionych zarówno w Berlinie, jak i w polskich archiwach, m.in. w Książnicy Kopernikańskiej, Archiwum Państwowym w Toruniu oraz w archiwach bydgoskich, umożliwiło odtworzenie procesu kształtowania się polskiego życia teatralnego po odzyskaniu niepodległości przez Polskę.
Jednym z kluczowych odkryć były dokumenty związane z Komitetem Teatralnym, na czele którego stał Artur Górski, literat i działacz kulturalny. Protokół z tych dyskusji pozwolił zrekonstruować rozmowy dotyczące wyboru repertuaru na otwarcie teatru w listopadzie 1920 roku. Pierwszą polską sztuką wystawioną na toruńskiej scenie była „Zemsta” Aleksandra Fredry, mimo że sugerowano, by zadebiutować „Dziadami” Mickiewicza lub „Księdzem Markiem” Słowackiego. Ostatecznie uznano, że ten repertuar będzie zbyt wymagający dla nowo powstałego zespołu teatralnego.
Dodatkowo, w kwietniu 1920 roku w budynku teatru po raz pierwszy zabrzmiało polskie słowo. Ludwik Dybizbański, dyrektor polskiego zespołu teatralnego, wynajął salę od niemieckiego dyrektora, który wciąż zarządzał teatrem, mimo że Toruń był już pod polską administracją. Ten epizod ilustruje, jak skomplikowane były relacje polsko-niemieckie w kontekście teatru.
Teatr toruński w cieniu germanizacji: między propagandą a potrzebami społeczności
Warto przyjrzeć się bardziej szczegółowo procesowi germanizacji i propagandowej funkcji, jaką przypisywano teatrowi toruńskiemu. Pomimo wyraźnych intencji władz niemieckich, zarówno Polacy, jak i Niemcy stopniowo zaczęli dystansować się od tej instytucji. Przyczyną tego było zapewne wyraźne podporządkowanie repertuaru ideologicznym celom, co ograniczało swobodę artystyczną i zniechęcało publiczność do uczestnictwa w spektaklach.
Jednym z kluczowych momentów, który ukazuje ambiwalentny stosunek lokalnej społeczności do Teatru Miejskiego, było odcięcie się od sztuk o charakterze stricte politycznym, które początkowo miały dominować. Z czasem niemieccy dyrektorzy teatralni, widząc spadek frekwencji, zmieniali repertuar na lżejszy, oferując więcej operetek i komedii, co wyraźnie pokazuje, że propaganda nie była w stanie zdominować gustów odbiorców. Teatr stawał się miejscem mniej intensywnej konfrontacji ideologicznej, a bardziej przestrzenią dla rozrywki, chociaż nadal kontrolowaną przez władze.
Z drugiej strony, kwestia zdemontowania orłów i innych elementów dekoracyjnych podczas niemieckiej okupacji w latach 40. jest doskonałym przykładem, jak głęboko władze III Rzeszy ingerowały w przestrzeń publiczną, starając się dostosować budynki i inne struktury do swoich estetycznych i ideologicznych standardów. Uproszczenie elewacji Teatru Miejskiego nie było przypadkowe — stylizowane orły czy inne ozdobne elementy architektoniczne, postrzegane jako burżuazyjne, nie pasowały do nowego, uproszczonego i ideologicznie "czystego" stylu nazistowskiego. Wyeliminowanie tych elementów było częścią szerszej polityki estetycznej, mającej na celu stworzenie wrażenia jednolitości i prostoty, zgodnie z wizją teatru ludowego ("Volkstheater"), przeznaczonego dla mas, a nie dla elit.
Niemieccy architekci i politycy nie zawsze byli zgodni co do tego, jak powinny wyglądać te zmiany. W rezultacie dochodziło do pewnych niespójności w realizacji wytycznych, a niektóre decyzje podejmowane na poziomie lokalnym były sprzeczne z ogólną linią propagandową. To pokazuje, jak trudne było utrzymanie spójnej polityki kulturalnej i architektonicznej, nawet w tak zcentralizowanym systemie, jakim była III Rzesza.
Ostatecznie teatr toruński, mimo wielu prób uczynienia go narzędziem politycznym, pozostał przestrzenią artystyczną, która musiała balansować między oczekiwaniami władzy a rzeczywistymi potrzebami widowni.
Teatr Horzycy - Kulturalny symbol Torunia
Teatr Miejski, dziś Teatr im. Wilama Horzycy, przez dekady był świadkiem najważniejszych wydarzeń politycznych i kulturalnych w regionie. Jego historia jest pełna nie tylko sukcesów artystycznych, ale także momentów napięć związanych z walką o polską tożsamość w zaborze pruskim.
Obchody 120-lecia Teatru Miejskiego przypominają, że sztuka i teatr odgrywają kluczową rolę w kształtowaniu kultury narodowej, nawet w najtrudniejszych czasach. To doskonała okazja, by bliżej poznać historię tego wyjątkowego miejsca, które przez lata stanowiło przestrzeń dialogu, konfrontacji i wspólnego dziedzictwa kulturowego.